‘U zegt dat u rijk bent, dat u alles hebt wat u wilt en niets meer nodig hebt. U beseft niet hoe ongelukkig u bent, hoe armzalig, berooid, blind en naakt.’ Openbaring 3: 17
Wij zijn een van de rijkste landen ter wereld. In de index van grootste economieën staan wij op plek 18. Financieel gaat het geweldig met ons land; we hebben een relatief lage staatsschuld, bedrijven maken enorme winsten en het geld klotst tegen plinten. We leven daarbij in een land met onderwijs voor iedereen, een vrij toegankelijke gezondheidszorg en een sociaal stelsel dat misschien niet meer is wat het ooit was, maar dat nog stukken beter is dan in de meeste andere landen. Wat zijn we rijk! Dat we het goed hebben blijkt ook uit allerlei onderzoek. Het grote ‘World Happiness Report’ plaats ons land op plek 5 van de gelukkigste landen ter wereld (1). Ons eigen CBS concludeert dat 90% van de mensen van boven de 15 zichzelf als gelukkig bestempeld (2). Dit getal is al jaren stabiel. Hieruit blijkt hoe goed we vinden dat het gaat. Of om het vertaald voor ons in de woorden van Openbaring 3 te zeggen: we zijn rijk en hebben voor ons gevoel blijkbaar alles wat we nodig hebben om gelukkig te zijn.
Leegte? En toch knaagt er iets. Het leven wordt steeds moeilijker. We dachten altijd dat als we maar hard genoeg renden en meededen met de economische ratrace van status, geld, macht en carrière dat we gelukkig zouden zijn en dat niets ons zou kunnen raken. Dat blijkt in de praktijk niet (meer) zo. Er zijn tegenwoordig vele crises, ook in ons land. We worden met elkaar ‘armer’ (3) en de problemen stapelen zich op. Dat is al erg genoeg, maar daaronder sluimert iets diepers. Zolang de bomen tot in de hemel groeien valt het niet op. Maar als deze bomen niet meer zo groeien en bloeien bedekken ze niks meer. Het zonlicht van de rauwe werkelijkheid valt dan rechtstreeks op de kale grond van leegte. De leegte van gemis van doel en zin en ten diepste God.
Nou, kun je denken: dat is die dominee weer met zijn stichtelijke praat, laat maar. Toch ben ik niet de enige die dit zegt. Ook niet-christenen zien deze leegte meer en meer. In de Trouw van 24 juni 2022 (4) omschrijft bekende psychiater Jim van Os de spirituele leegte die hij in zijn praktijk als hulpverlener tegenkomt in een artikel met de veelzeggende titel: ‘Psychiater Jim van Os: ‘Het is onverantwoord dat we mensen laten opgroeien zonder spirituele dimensie.’
Jim van Os: ‘Het voorrecht van arts zijn is dat je een dwarsdoorsnede van de samenleving ziet. Wat ik daarbij waarneem, is dat we een samenleving hebben opgebouwd waarin we persoonlijke waardigheid en vrijheid voorop hebben gesteld, en we ernaar streven om ‘anders zijn’ te omarmen. Maar soms lijkt het alsof de rest van de wereld daar helemaal niet op zit te wachten. En ook binnen onze eigen samenleving zien we dat er veel mensen zijn die er weinig of geen boodschap aan hebben, omdat ze het gevoel hebben dat het discours daarover hen alleen maar in een ellendige positie heeft gebracht.’ En: ‘Door de benardheid van de situatie waarin veel mensen leven is er mentaal voor hen geen ruimte om na te denken over verlichte ideeën, of zich te buigen over de vraag: hoe kunnen we ons weerbaarder maken voor de uitdagingen van deze tijd?’ Heel veelzeggend vind ik vervolgens: ‘Daarnaast zijn vrijwel alle instituten onderdeel geworden van de vrije markt, en daarmee is het hele leven steeds verder vercommercialiseerd. Zelfs de overheid geeft voortdurend prioriteit aan de groei van de economie. Daardoor is er in alle situaties sprake van een vorm van eigen gewin. Dat is inmiddels zo doorgedrongen tot in de vezels van onze samenleving dat iedereen als primaire reflex denkt: ik vertrouw jou niet.’ Jim van Os wijt dit aan het ontbreken van een spiritueel kader. Hij definieert dit kader als ongelovige vanuit filosofie en ethiek en ziet daarbij geen ruimte voor het Hogere, het bovennatuurlijke of het transcendente. Hij ziet het ontbreken van intermenselijke verbinding als het grote onderliggende probleem en spreekt over het ontbreken van ‘een gemeenschappelijk perspectief waarbij je elkaar kunt troosten of helpen in de existentie van het bestaan als er tegenslagen zijn.’ Betekenisgeving en zingeving worden stelselmatig genegeerd, aldus de psychiater, zeker ook in psychiatrie: ‘De spirituele kant wordt niet meer genoemd.’ Terwijl dat wel grote invloed heeft op iemands welbevinden, ziekteproces of kans op genezing. Van Os: ‘…de belangrijkste vraag voor een persoon die met kanker wordt geconfronteerd of die stemmen in zijn hoofd heeft is: hoe kan ik mijn leven zinvol leiden en waar gaat het naartoe?’ Existentiële vragen kortom. Zingeving. Hij pleit er dan ook voor dat we de spirituele dimensie veel serieuzer nemen, juist omdat het zo een grote invloed heeft op ons mensen en de vragen waarmee we worstelen.
Raak, maar ook mis Jim van Os legt daarin feilloos en raak de vinger op de zere plek die spirituele leegte in onze tijd vormt. Waar het fout gaat is bij zijn insteek in onderlinge verbinding. Hij stelt: ‘De kwaliteit van relaties is het fundament van ons leven. Dat mensen geen of weinig verbintenis met anderen ervaren, is daarom volgens mij een crisis, of misschien wel dé crisis van deze tijd. Gebrek aan vertrouwen en zingeving zijn daar het gevolg van.’ Spirituele leegte is dus volgens hem een gevolg van het ontbreken van goede intermenselijke relaties. Maar dit is een omdraaiing van de feiten. Het ontbreken van onderlinge relatie is niet het kernprobleem. De kern van de leegte is niet een mens-mens probleem, maar een mens-God probleem. De mens is namelijk gemaakt om relatie te hebben met zijn Maker en Schepper God in de hemel. Totdat die relatie tot stand komt is er leegte in onze ziel. Augustinus de kerkvader ontdekte deze waarheid in zijn eigen bestaan. Hij voelde zelf deze leegte totdat hij God leerde kennen. Van hem komt dan ook de beroemde uitspraak: ‘U heeft ons voor Uzelf geschapen, o Heer, en rusteloos is ons hart tot het rust vindt in U.’ En ja, dat heeft ook betekenis voor de relaties tussen mensen. Immers als wij God leren kennen en als de relatie met Hem door Christus hersteld wordt, zal ook de relatie met onze medemensen anders worden. Zo wordt de wedergeboren christen opgenomen in Gods wereldwijde familie van miljoenen broeders en zusters en dat betekent iets. Dat merk je direct. Maar daar begint het niet. De diepste vervulling van de spirituele leegte ligt in Jezus en zijn redding. Onze onrust mag weg worden genomen als wij rusten in Hem.
Onze tijd weet dit niet meer en steeds meer lopen we tegen de spirituele leegte aan die daar het gevolg van is. We hebben sinds de jaren ’60 van de vorige eeuw het christelijke geloof vakkundig uitgefaseerd uit de samenleving. We dachten vrij en gelukkig te worden en even leek het te lukken, maar wat uiteindelijk restte was leegte. Zolang wij voortholden en deze leegte vulden met andere zaken, was dat geen probleem. Rijkdom en jezelf tot god zijn werkte. En voor velen is dat nog steeds zo tot op de dag van vandaag. Maar tijden veranderen en daarmee staart de leegte ons steeds meer aan. De waarheid van Openbaring 3 blijkt: wij dachten rijk te zijn, maar zijn eigenlijk arm, berooid en naakt. We zijn blind voor de waarheid en spiritueel de hongerdood nabij. Geen menselijke ideologie, geen geld of goed kan daar iets aan veranderen. Het doet mij pijn om dat om mij heen te zien. Ik bid daarom voor kracht om het licht van Jezus te laten schijnen in deze duisternis. Het is zo nodig. Want de leegte is schrijnend en zij zal in de nabije toekomst alleen maar groter worden, zo voorzie ik. Maar er is een antwoord: God houdt van ons, Jezus verzoent ons met Hem en Hij geeft ons een leven in vervulling in plaats spirituele leegte.
Noten: (1) Het rapport is te vinden op: https://worldhappiness.report/ed/2022/ (2) Zie de site van het CBS: https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2020/geluk-en-persoonlijkheid?onepage=true (3) Sigrid Kaag zei dit. Zie bijvoorbeeld: https://www.bnnvara.nl/joop/artikelen/als-kaag-de-gewone-mensen-in-de-kou-laat-staan-zal-poetin-de-economische-oorlog-winnen Maar ook Klaas Knot. Zie bijvoorbeeld: https://www.volkskrant.nl/economie/dnb-baas-klaas-knot-we-moeten-accepteren-dat-we-met-z-n-allen-armer-zijn-geworden~be09a2bb/ (4) https://www.trouw.nl/religie-filosofie/psychiater-jim-van-os-het-is-onverantwoord-dat-we-mensen-laten-opgroeien-zonder-spirituele-dimensie~b4d61c0f/
Niets uit dit artikel mag worden zonder uitdrukkelijke toestemming van Roelof Ham worden overgenomen, gekopieerd of gebruikt worden. Uiteraard mag volgens de gangbare regels van bronvermelding er wel naar verwezen worden in andere publicaties. Neem bij twijfel eerst contact op via het contactformulier.